Πρόκειται, σε πιο αδρές γραμμές, για την παιδική ζωγραφιά. Το παιδικό ιχνογράφημα συνιστά μια πολύ σημαντική πηγή πληροφοριών για την γνωστική, συναισθηματική και νευρολογική ανάπτυξη του παιδιού. Ακόμη, το ιχνογράφημα αποτελεί τον κυρίαρχο τρόπο επικοινωνίας και έκφρασης του παιδιού και μέσα από αυτό μπορούμε να αποκομίσουμε πολύτιμες πληροφορίες για την προσωπικότητα και την ιδιοσυγκρασία του. Για το λόγο αυτό, δε μας εκπλήσσει το γεγονός ότι, όταν δίνουμε ένα χαρτί σε ένα παιδί ανεξαρτήτως της ηλικίας του, σχεδόν πάντα αποτυπώνει μια αυθόρμητη μορφή, προβάλλοντας έτσι την ψυχοσυναισθηματική του κατάσταση.

Από μια αναπτυξιακή σκοπιά, αντιλαμβανόμαστε ότι το ιχνογράφημα είναι το σημείο σύγκλισης διάφορων αναπτυξιακών λειτουργιών. Για παράδειγμα, η μορφή και η πορεία της ποιότητας μιας ζωγραφιάς συνιστούν ένα δείκτη νευρολογικής ανάπτυξης και εγκεφαλικής δραστηριότητας του παιδιού, ενώ η ποικιλία στις μορφές της ζωγραφιάς αποτυπώνουν τον εσωτερικό φαντασιωσικό του πλούτο, καθώς και το νοητικό του απόθεμα. Στο παρόν άρθρο, η εστίασή μας αφορά κυρίως τη χρησιμότητα του ιχνογραφήματος ως κλινικού/διαγνωστικού εργαλείου κι όχι ως αναπτυξιακού “δείκτη”. Αναφέρουμε, ωστόσο, τα εξής: Η ασχολία του παιδιού µε το ιχνογράφημα γίνεται πιο έντονη μετά τον 9ο  χρόνο της ζωής του παιδιού (μέσα στον χρόνο αυτό το παιδί κατακτά σταδιακά την έννοια της προοπτικής) και κορυφώνεται ανάµεσα στο 10ο  και  το 12ο  χρόνο, όπου παρατηρείται εξελικτική άνοδος σε ό,τι αφορά την καλλιτεχνική ανάπτυξη  και τις λεπτομέρειες στη μορφή (μουντζούρωμα  προοδευτικά αναδυόμενος ρεαλισμός). Διακόπτεται σχεδόν τελείως γύρω στον 14ο χρόνο, όταν η φαντασία υποχωρεί  και ενισχύεται η λογική-νοητική.

Πριν προχωρήσουμε σε ορισμένα γενικά κλινικά σημεία του ιχνογραφήματος, είναι δόκιμο να καταστήσουμε σαφές ότι η ερμηνεία του ιχνογραφήματος απαιτεί διευρυμένες γνώσεις ψυχολογίας, μεγάλη εμπειρία, ικανότητα συσχετισμών και κριτική ικανότητα των σχεδίων, καλή γνώση της εξέλιξης του ιχνογραφήματος, καθώς και γνώση ερμηνευτικών δεδομένων από ερευνητές που έχουν ασχοληθεί επισταμένως με το ιχνογράφημα.

Στοιχεία γενικής αξιολόγησης ιχνογραφήματος – Ανάλυση χαρακτήρα.

Σε ένα ιχνογράφημα, μπορεί κανείς να διακρίνει ενδείξεις που σηματοδοτούν την ύπαρξη δυσφορίας στο παιδί. Αναλυτικότερα:

 Άγχος: συνήθως γίνεται αντιληπτό από τη διαπίστωση συνεχών σβησιμάτων, διακεκομμένων γραμμών ή και υπερβολικών μαυρισμάτων σε ένα ή περισσότερα σημεία μιας φιγούρας.

Ανασφάλεια: η ενδεχόμενη ύπαρξη ανασφάλειας μπορεί να ανιχνευθεί μέσα από τις τρεμουλιαστές γραμμές, από πόδια που λείπουν ή είναι κακοσχεδιασμένα.

Επιθετικότητα: μέσα από τα γαμψά χέρια, τα εμφανή δόντια, τα χέρια σε γροθιές, τις έντονες φωτοσκιάσεις και το έντονο κόκκινο χρώμα.

Ευπάθεια: συνήθως εκδηλώνεται μέσα από ζωγραφιές που χαρακτηρίζονται από ακανόνιστη πίεση στο χαρτί και  αναπαριστούν τον κορμό πολύ λεπτό και τα πόδια αχνά.

Ελλιπής αυτοεκτίμηση: συνήθως απαντάται σε ιχνογραφήματα όπου η φιγούρα είναι πολύ μικρή σε μέγεθος. Επίσης, στις περιπτώσεις ελλιπούς αυτοεκτίμησης μπορεί να παρατηρήσουμε στο χαρτί αχνά άνω και κάτω άκρα, αβέβαιες γραμμές, διορθώσεις και σβησίματα.

Εκφραστική ανεπάρκεια: απαντάται σε ιχνογραφήματα με σβησίματα, αβέβαιες γραμμές, διάφορες δυσαναλογίες και στοιχεία σχεδιασμένα χωρίς ακρίβεια.

Ναρκισσισμός: απαντάται σε ιχνογραφήματα που χαρακτηρίζονται από μορφές με έντονα χαρακτηριστικά, όπως οι μακριές βλεφαρίδες, τα χτενισμένα μαλλιά, τα περιδέραια, τα έντονα χρώματα (ιδίως στα ρούχα), τα διάφορα στολίδια, καρδιές, λουλούδια, αριθμούς  ή γράμματα στα ρούχα.

Τραύματα: τα άκρα που σχετίζονται με κάποιο τραυματισμό, απεικονίζονται μικρότερα και λεπτότερα ή με ελλιπή σαφήνεια.

Πρόωρη σεξουαλικότητα: εμφανή και μεγάλα ή έντονα δόντια, γλώσσα προς τα έξω, μακριά ή χτενισμένα μαλλιά, χρωματιστή μύτη.

Σεξουαλικότητα με αναστολές: κρυμμένα ή ανύπαρκτα χέρια, ανορθόδοξη απεικόνιση των κάτω άκρων, λιτά και απέριττα ρούχα.

Η σημασία του χρώματος στο ιχνογράφημα

Το χρώμα στο παιδικό σχέδιο αποτελεί ένδειξη (συναισθηματικής) ωρίμανσης. Σε περίπτωση που ένα παιδί (ειδικά σχολικής ηλικίας) έχει στη διάθεσή του χρώματα, αλλά δεν τα χρησιμοποιήσει, αυτό θα πρέπει να μας βάλει σε σκέψεις σχετικά με την ψυχική του ηρεμία. Έχει ιδιαίτερη σημασία ποιο χρώμα επικρατεί στο παιδικό σχέδιο. Πιο συγκεκριμένα: 

Πράσινο: μπορεί να δηλώνει ησυχία, ανάπαυση, ικανοποίηση και ελπίδα. Εάν κυριαρχεί στο σχέδιο, υποδεικνύει αναστολή και αποφευκτική συμπεριφορά.

Κόκκινο: συνυφαίνεται με τη ζωντάνια, την ενέργεια, τη διέγερση και το θάρρος. Εάν κυριαρχεί υποδηλώνει τάση για εχθρότητα, επιθετικότητα, ίσως και για εκρήξεις θυμού.

Μπλε: δηλώνει ηρεμία, γαλήνη και έλλειψη ανταγωνισμού. Εάν κυριαρχεί στο σχέδιο, υποδεικνύει έντονο αυτοέλεγχο

Κίτρινο: δηλώνει ενέργεια, δυναμισμό και εξωστρέφεια. Εάν κυριαρχεί, υποδεικνύει μια δύσκολη σχέση πιθανόν με κάποιον γονέα ή εντάσεις μέσα στην οικογένεια

Μωβ: Ενδεχομένως υποδηλώνει ανησυχία, σεμνότητα, θλίψη, κυριαρχία και ζήλια. Εάν κυριαρχεί, πιθανόν υποδηλώνει βιώματα του παιδιού, όπου καλείται να ωριμάσει πρόωρα ή να ανταποκριθεί σε απαιτήσεις δυσανάλογες της ηλικίας του.

Καφέ: δηλώνει σοβαρότητα, λύπη και συνηγορεί υπέρ του χαρακτηρισμού ενός παιδιού ως σοβαρού. Εάν κυριαρχεί, υποδηλώνει υπερβολικές ευθύνες, υπερβολικό αυτοέλεγχο και μειωμένο αυθορμητισμό

Μαύρο: δηλώνει επιφυλακτικότητα, αγωνία, πλούσιο συναίσθημα, σεμνότητα. Εάν κυριαρχεί, μας κινητοποιεί να διερευνήσουμε την ευαισθησία του παιδιού. Εκτιμάται διαφορετικά σε περιπτώσεις πένθους στην οικογένεια.

Φυσικά όλα τα παραπάνω στερούνται κλινικής χρησιμότητας όταν ανιχνεύονται εκτός πλαισίου αναφοράς και όταν δε συνοδεύονται από την εμπεριστατωμένη εκτίμηση ενός άρτια εκπαιδευμένου και έμπειρου κλινικού. Επιπλέον, οι πληροφορίες που αποκομίζει κανείς από ένα ιχνογράφημα δεν συλλέγονται μόνο βάσει του χρώματος και της μορφής. Μπορεί να δοθεί έμφαση και σε άλλες παραμέτρους, όπως είναι η πίεση στο χαρτί, το μέγεθος και η θέση των σχεδίων, η συμμετρία, η υπερβολική σκίαση (θεωρείται φυσιολογική στα πολύ μικρά παιδιά) και το επίπεδο λεπτομέρειας.

Ιχνογράφημα και οικογένεια

Μέσω του ιχνογραφήματος μπορούμε να αντλήσουμε στοιχεία και για τη δυναμική των οικογενειακών σχέσεων. Όταν ζητείται από το παιδί να ζωγραφίσει μια οικογένεια (όποια θέλει εκείνο), αυτό που είναι καλό να έχουμε κατά νου είναι να αφήσουμε το παιδί να ολοκληρώσει τη ζωγραφιά του και κατόπιν να προχωρήσουμε σε διερευνητικές ερωτήσεις που αφορούν τη ζωγραφιά.