Μπορούμε λοιπόν να θέσουμε σε μια τέτοια συζήτηση βασικά στοιχεία του εκπαιδευτικού μας συστήματος και να μην ετεροκαθοριζόμαστε μονομερώς από την ατζέντα και τα επικοινωνιακά τεχνάσματα του Υπουργείου Παιδείας. Και πρέπει να σημειωθεί ότι, παρά τα μεγάλα και χρόνια προβλήματα, η εκπαίδευση έχει συνεργήσει σημαντικά στην οικονομική ανάπτυξη και στην κοινωνική πρόοδο της χώρας και είναι αυτή που θα δώσει μια ιδιαίτερη συμβολή στην υπέρβαση της σημερινής κρίσης.
Θα μπορούσαν να προσδιοριστούν ως τέτοια στοιχεία, εκείνα τα «σημεία» του εκπαιδευτικού συστήματος τα οποία του δίνουν δυναμική και κοινωνική νομιμοποίηση ή και εκείνα που υστερούν μεν στην εκπαιδευτική πράξη αλλά έχουν βαρύνουσα σημασία για την προοπτική της εκπαίδευσης. Ως τέτοια θα μπορούσαν να θεωρηθούν:
1. Δημόσιος και δωρεάν χαρακτήρας. Συνάπτεται με τις μορφωτικές επιταγές της εποχής, με την ανάπτυξη των ανθρώπινων δικαιωμάτων, με τις συνταγματικές επιταγές, με μια προοδευτική πολιτική κοσμοθεώρηση. Ωστόσο, παρά το γεγονός ότι η παιδεία αποτελεί πρώτιστη κοινωνική προτεραιότητα αφενός δεν διαμορφώνεται μια μεταρρυθμιστική εκπαιδευτική πολιτική και αφετέρου η κρατική χρηματοδότησή της παραμένει δεκαετίες τώρα σε πολύ χαμηλά επίπεδα για μια ευρωπαϊκή χώρα και αυτό δεν αφορά την μνημονιακή περίοδο αλλά και την πρότερη αυτής εποχή.
2. Μαζικός χαρακτήρας. Αποτελεί θετικό στοιχείο του εκπαιδευτικού μας συστήματος στην ευρωπαϊκή κλίμακα, προσδιορίζεται δε κυρίως από το ποσοστό των νέων που τελειώνουν τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση και από το ποσοστό εισαγωγής τους στην τριτοβάθμια εκπαίδευση.
3. Ποιότητα στην εκπαίδευση. Στο πεδίο των γνωσιακών – θεωρητικών απαιτήσεων το ελληνικό σχολείο βρίσκεται σε καλή θέση. Δεν ισχύει το ίδιο όμως σε μια σειρά άλλα ζητήματα (επιδόσεις των μαθητών σε συγκεκριμένους τομείς, έρευνα, επαγγελματική εκπαίδευση, νέες τεχνολογίες, αξιολόγηση, επαγγελματική ανάπτυξη των εκπαιδευτικών κλπ), που συνιστούν συνολικά την ποιότητα της εκπαίδευσης. Η σημερινή και θεσμική πλέον διάλυση του σχολείου απειλεί να υπονομεύσει την όποια ποιότητα σπουδών είχαμε κατακτήσει μέχρι σήμερα.
4. Πολιτισμικό φορτίο. Οι νέοι μας ως κοινωνοί μιας μεγάλης πολιτιστικής και γλωσσικής κληρονομιάς μπορούν να συμμετέχουν αξιόπιστα στην καλλιέργεια της επιστημονικής γνώσης και της μορφωτικής τους ανέλιξης με τη συνδρομή του διαφωτιστικού ρεύματος της αρχαίας Ελλάδας και του εννοιολογικού του πεδίου, αφού αυτό είναι ενσωματωμένο, αν και όχι σε ικανοποιητικό βαθμό, στη θεσμική εκπαίδευση. Η σύζευξη της ανθρωπιστικής παιδείας με τον σύγχρονο επιστημονικό εγγραμματισμό αποτελεί τον βασικό κορμό της γενικής παιδείας.
5. Αναπτυξιακή διάσταση. Η συνεισφορά στη συνολική ανάπτυξη της χώρας δεν έχει αποτιμηθεί με συστηματικό τρόπο. Όμως, τόσο η κοινωνικοποίηση των νέων μέσω της εκπαίδευσης όσο και η μορφωτική και πνευματική ανάπτυξη του ελληνικού λαού αποτελούν μια δημοκρατική εξέλιξη, παρά τα προβλήματα που υπάρχουν.
6. Εκδημοκρατισμός. Έχουν γίνει σημαντικά βήματα. Ωστόσο, η σχολική διαρροή, ο κοινωνικός αποκλεισμός, οι οικονομικές και άλλες ανισότητες, η αδυναμία ουσιαστικής συμπερίληψης των παιδιών με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες και των παιδιών των μεταναστών συνιστούν μια περιοριστική συνθήκη και είναι πεδίο πρώτης προτεραιότητας για μια προοδευτική πολιτική πρόταση.
7. Κοινωνική προτεραιότητα και οικογενειακή φροντίδα. Αν και αυτά τα στοιχεία έχουν και σημεία «στρέβλωσης», αποτελούν ένα ξεχωριστό προνόμιο για τους θεσμούς της εκπαίδευσης, αφού οι γονείς έχουν ως κύριο σκοπό της ζωής τους τη μόρφωση των παιδιών τους, και συνθέτουν ένα δυναμικό κοινωνικό πεδίο για την ανάπτυξη μιας δημοκρατικής παιδείας.
8. Δημιουργική παρουσία εκπαιδευτικού κινήματος. Το εκπαιδευτικό κίνημα συνδέεται με ευρύτερα κοινωνικά κινήματα, πρωτοστατεί διαχρονικά στα μεγάλα παιδαγωγικά και μορφωτικά προτάγματα και συμβάλλει σημαντικά στην πολιτική και επιστημονική ανάπτυξη της Δημόσιας και Δωρεάν Παιδείας. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι οι μεγάλες εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις ιστορικά συνδέθηκαν με τους στόχους του εκπαιδευτικού κινήματος. Δυστυχώς όμως στους δύσκολους καιρούς μας, υπολείπεται των περιστάσεων αφού δεν αρθρώνει μια ολοκληρωμένη και συνεκτική πρόταση για την εκπαίδευση και αρκείται σε αντίλογους και αυτούς σε ελλειμματική βάση.
9. Παιδαγωγική ελευθερία και παιδαγωγική αυτονομία. Παρά το γεγονός της ομοιομορφίας του εκπαιδευτικού μας συστήματος, οι εκπαιδευτικοί της χώρας μας έχουν σημαντικούς βαθμούς ελευθερίας και αυτονομίας, καρπός σε μεγάλο βαθμό και των δικών τους διαχρονικών κοινωνικών αγώνων, και αν συνδυαστούν με την ενίσχυση της παιδαγωγικής ευθύνης τους, αποτελούν κρίσιμα στοιχεία για την απελευθέρωση δημιουργικών δυνάμεων στο σχολείο. Εδώ προφανώς είναι αναγκαία η ενίσχυση του παιδαγωγικού ρόλου του σχολείου. Αλλιώς η εκπαίδευση τείνει να μετασχηματιστεί σε αντιεκπαίδευση.
Και να γιατί. «Ο κύριος σκοπός του σχολείου είναι παιδαγωγικός. Εάν όμως ο ρόλος και η λειτουργία του σχολείου εξεταστούν περισσότερο κριτικά, γίνεται φανερό ότι τα σχολεία συνεχώς περιορίζονται στον διδακτικό εκπαιδευτικό τους ρόλο και συνεχώς αναγκάζονται να υιοθετήσουν ένα παθητικό ρόλο «πομπού» που τα οδηγεί να αναπαράγουν, χωρίς καμιά κριτική, τις κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές σχέσεις του status quo. Αυτός ουσιαστικά είναι ένας ρόλος κοινωνικοποίησης: η χωρίς κριτική στάση προετοιμασία των μαθητών για συμμετοχή στο συγκεκριμένο κοινωνικό και οικονομικό πλαίσιο. Πολύ συχνά, τα σχολεία θεωρούν ως δεδομένη τη δομή της κοινωνίας αντί να την αντιμετωπίζουν ως προβληματική, παρόλο που είναι μια ανθρώπινη και κοινωνική κατασκευή, το προϊόν πολλών αποφάσεων και προσδοκιών. Το να δεχτούν τα σχολεία την υπόθεση ότι η κοινωνική μας δομή είναι «φυσική» ή «δεδομένη» είναι σαν να αφαιρούν από την εκπαίδευση την κριτική της λειτουργία και να στερούν από τα σχολεία το βασικό τους έργο» (Carr W., Kemmis S., Για μια κριτική εκπαιδευτική θεωρία).
10. Η εισαγωγή της έρευνας στη σχολική λειτουργία και στην καθημερινή λειτουργία του εκπαιδευτικού. Εδώ είναι το μεγάλο μας έλλειμμα. Η εκπαίδευση οφείλει να καλλιεργεί την αναζήτηση και τη δημιουργία, γιατί μόνο έτσι μπορεί να καλλιεργηθεί η κριτική σκέψη, η αγάπη στη γνώση, η ελευθερία του πνεύματος.
Αν δεν ισχυροποιηθεί ένας «πρωτογενής προοδευτικός λόγος» από το εκπαιδευτικό κίνημα, που να αγκαλιάσει τις κοινωνικές προτεραιότητες και τις αναπτυξιακές ανάγκες της χώρας και να δώσει τη δυναμική ενός Μορφωτικού ρεύματος, δεν πρόκειται να αλλάξει η σημερινή γκρίζα εικόνα του σχολείου, και το κίνημα θα μετασχηματιστεί – αν δεν έχει ήδη γίνει - σε έναν γενικό σχολιαστή και σε έναν αντιρρησία των εκάστοτε αντιεκπαιδευτικών πρωτοβουλιών του Υπουργείου Παιδείας με διάφορες μορφές ακτιβισμού, που δεν έχουν καμιά σχέση με τη συλλογική δράση και με το συνδικαλισμό.
